بررسی وضعیت تجارت برده در ماوراءالنهر در قرون سوم و چهارم هجری

تجارت برده در طی قرن های سوم و چهارم هجری در ماوراءالنهر از اهمیت بسیاری برخوردار است. چنانکه این پدیده، به جهت خرید و فروش غلامان ترک و غیر ترک رونق بسیار می یابد و منجر می شود تا زمینه برای ورود اقوام ترک آسیای میانه به سرزمین های اسلامی به ویژه ایران اسلامی فراهم شود. از این رو، این رساله با هدف بررسی نوع تجارت برده در ماوراءالنهر و تبیین آن در تقابل با عنصر ایرانی مسلمان و تأثیرات آن بر تحولات سیاسی سرزمین های اسلامی به ویژه ایران اسلامی، با ابعاد و زوایای گوناگون ارائه می شود. در بررسی این مسأله پژوهشی خواهیم دید که موقعیت سوق الجیشی ماوراءالنهر در تقابل با سرزمین های اقوام ترک نشین و قرار گرفتن آن در مسیر جاده های بین المللی چون جاده ی ابریشم، موجب شکل گیری پدیده ی تجارت غلامان ترک و غیر ترک در ماوراءالنهر شده است. چنانکه فتوحات اعراب مسلمان در این منطقه، تجارت برده را نیز تقویت کرده است. زیرا که اعراب مسلمان در فتوحات خود اُسرای کافر را برده خود می کردند. اما، امرای ایرانی و خلفای عباسی، غلامان ترک را در امور کشوری و لشکری به کار می گرفتند. از این رو، پدیده ی بردگی در منطقه ی ماوراءالنهر نسبت به جوامع دیگر به میزان قابل ملاحظه ای تعدیل یافته تر شد. زیرا که غلامان ترک در سرزمین های اسلامی به واسطه ی تعلیم و تربیت امرای ایرانی از غلامی به امیری و سپهسالاری رسیدند و این امر مدیون عوامل مهمی چون نقش آیین اسلام در تعدیل بردگی و دیدگاه سیاسی امرای ایرانی نسبت به غلامان ترک است که آنها را نَه به عنوان " برده " بلکه به عنوان عنصری کارآمد و با استعداد برای پشتیبانی دولت ایرانی در مقابل تهدیدات داخلی و خارجی می دانستند. بدین ترتیب، این غلامان در تحولات سیاسی سرزمین های اسلامی به ویژه ایران اسلامی نقش به سزایی یافتند، چنانکه به کارگیری آنان در امور سیاسی و نظامی منجر به پیامدهای تلخ سیاسی در سرزمین های اسلامی به ویژه ایران اسلامی شد که از جمله ی آنها انقراض دولت های ایرانی و پیدایش دولت های مقتدر ترک و ترکتازی ایشان در عرصه تاریخ کشور است.